Michaił Gorbaczow i koniec ZSRR

Śmierć ostatniego przywódcy Związku Radzieckiego Michaiła Gorbaczowa 30 sierpnia spotkała się z mieszanymi reakcjami, wśród których występuje cała seria mitów. Isabel Ringrose analizuje rezultaty jego rządów

Śmierć Michaiła Gorbaczowa w pamięci jednych otworzyła na nowo stare rany, u innych zaś przywołała miłe wspomnienia. Światowe osobistości, poczynając od amerykańskiego prezydenta Joe Bidena aż po Dalai Lamę, pogrążyły się w żałobie po Gorbaczowie postrzeganym jako ?radykalny reformator społeczny?, który ?uczynił świat bezpiecznym?. Nawet były premier Wielkiej Brytanii Boris Johnson określił dawnego sekretarza generalnego partii komunistycznej mianem ?odważnego człowieka?. Tymczasem chińscy komentatorzy polityczni wspominali polityka, który ściągnął na kraj ?katastrofę? poprzez ?wyprzedaż interesów swej ojczyzny?.

Zarówno dla swych zwolenników, jak i nienawistników był on człowiekiem, który podzielił socjalistyczne państwo i stworzył Rosję oraz 14 innych niepodległych państw w 1991 r.

Zwycięstwo kapitalizmu?

Dążenie Gorbaczowa do gospodarki wolnorynkowej zyskało mu szacunek zachodniego wielkiego biznesu. Zainicjowane przez niego zmiany miały oznaczać zwycięstwo kapitalizmu w jego zmaganiach z systemem w Rosji, określanym jako komunizm.

Z drugiej strony upadek Związku Radzieckiego i jego potęgi w Bloku Wschod- nim był ostatnim gwoździem do trumny stalinizmu. Za to znie- nawidziły Gorbaczowa niektóre odłamy lewicy w Rosji i w innych krajach. Te kręgi twierdziły, że porzucił on komunizm na rzecz zachodniego kapitalizmu. Według twardogłowych stalinowców Gorbaczow zdradził najwyższą formę socjalizmu. Jednak żadna z tych wersji nie odpowiada prawdzie.

W rzeczywistości socjalizm umarł na długo przed przyjściem Gorbaczowa. Kontrrewolucja Józefa Stalina, wyrosła na gruncie izolacji i biurokratyzacji rewolucji październikowej z 1917 r., doprowadziła do przemiany w kierunku kapitalizmu państwowego.

A ostateczny upadek reżimu, spowodowany zarówno przez walczących ze sobą nawzajem biurokratów, jak i nacisk oddolny, nie sprawił że społeczeństwo stało się lepsze, ani też nie poprawił warunków życia zwykłych ludzi.

Krok w bok

Jak pisał w 2000 r. Tony Cliff, założyciel Socjalistycznej Partii Pracowniczej w Brytanii: ?Dla ludzi u władzy lata 1989-91 nie były krokiem wstecz czy wprzód, ale po prostu krokiem w bok.? Rosja z kraju państwowego kapitalizmu przeszła do przyjaznego kapitalizmowi systemu rynkowego. Tak wcześniej, jak i potem była ona rządzona przez klasę kapitalistyczną, ale w ramach różnych form kapitalizmu.

Konkurencja z Zachodem

Gdy Gorbaczow doszedł do władzy w 1985 r. jego głównym zadaniem stało się rozwiązanie sprzeczności, powodowanych przez organizację gospodarki państwowego kapitalizmu. Rosja nie była w stanie konkurować z Zachodem w sensie ekonomicznym czy wojskowym. Spowolnienie produkcji powodowało powtarzające się kryzysy gospodarcze.

Zaproponowane przez Gorbaczowa rozwiązania obejmowały czystkę w biurokracji, gwałtowną prywatyzację i otwarcie gospodarki na światowe rynki ? nawet jeśli miałoby się to wszystko odbywać za cenę ogromnych cierpień zwykłych ludzi.

W Związku Radzieckim i otaczającym go bloku wschodnim pracownicy nie mieli nic do powiedzenia. Państwa te były całkowicie kontrolowane przez biurokrację. Ich siłą napędową była konkurencja na globalnej scenie.

Wyścig zbrojeń

Zimnowojenny wyścig zbrojeń był ogromnym obciążeniem dla gospodarki. Rosja wciąż borykała się z barierami na drodze akumulacji kapitału, wznoszonymi przez jej gospodarkę krajową. Ta ostatnia była organizowana za pomocą planów pięcioletnich, które powodowały ?zamrożenie? wielkich projektów przemysłowych.

Działo się tak dlatego, że środki inwestycyjne były nagle przekierowywane, powodując chaos w produkcji i różnych gałęziach gospodarki. W latach 70-tych radziecki kapitalizm państwowy zaczął cierpieć z powodu głębokiej stagnacji.

Stalinowskie reżimy w Polsce, Niemczech Wschodnich i na Węgrzech zaczęły integrować się ze światowym kapitalizmem, próbując w ten sposób przezwyciężyć problemy z akumulacją w ich gospodarkach krajowych. Jednak handel z Zachodem i płynące stamtąd kredyty uczyniły te kraje bardziej wrażliwymi na globalne wstrząsy gospodarcze.

Dla ZSRR głównym źródłem dochodów był eksport ropy naftowej. Gdy w połowie lat 80-tych ceny ropy spadły, radziecka gospodarka przeżyła załamanie. W latach 1981-85 ?praktycznie nie było wzrostu gospodarczego?, gdyż ?produkcja 40% wszystkich wyrobów przemysłowych realnie spadła?. Pod wpływem kryzysu w łonie biurokracji pojawił się podział pomiędzy ?reformatorami? a ?konserwatystami?.

Reformatorzy

Reformatorzy, aby usprawnić efektywność kapitalizmu państwowego chcieli wprowadzenia większej ilości rozwiązań rynkowych. Ich bardziej radykalne skrzydło pragnęło przejścia na kapitalizm pełną gębą. Konserwatyści natomiast dążyli do konsolidacji władzy i ochrony systemu poprzez zablokowanie zmian.

W takiej atmosferze Gorbaczow, jako umiarkowany reformator, przejął władzę w 1985 r. Jego polityka opierała się na dwóch filarach: na pierestrojce (przebudowie) i głasnosti (czyli jawności i otwartości).

Gorbaczow naciskał na reorganizację przemysłu i rolnictwa, oraz krytykował skorumpowanych przywódców partyjnych i dyrektorów. Popularność na Zachodzie przyniosło mu wprowadzenie tak zwanych wolności i sprawiedliwości. Dzięki jego reformie systemu wyborczego w niektórych przypadkach stało się możliwe głosowanie na więcej niż jednego kandydata. W wewnętrznych wyborach partyjnych wprowadzono zasadę tajnego głosowania, zaś robotnicy mogli głosować na swoich kierowników.

W rzeczywistości jednak te rozwiązania służyły jedynie jako przykrywka dla wprowadzania kolejnych mechanizmów rynkowych. W 1987 r. jedynie 5% okręgów wyborczych cieszyło się możliwością wyboru spośród więcej niż jednego kandydata, dalej jednak nie było mowy o kampaniach na rzecz konkurencyjnych programów. Tylko 16,7% ludzi na kluczowych stanowiskach partyjnych na poziomie lokalnym stanowili pracownicy.

Jeśli chodzi o wybory kierowników pracownicy nie mieli wpływu na układanie krótkich list kandydatów. Prócz tego kandydaci byli wybierani przez wszystkich zatrudnionych, w tym innych kierowników i nadzorców, a zwycięzcy musieli być zaakceptowani przez dyrekcję.

Wydajność

Wydajność robotników była monitorowana przez rady fabryczne, które co prawda były wybierane, ale jedynym kryterium liczącym się w tych wyborach było promowanie wydajności i produktywności. Organizacje partyjne otrzymały uprawnienia do ?kierowania pracą organów kolektywnego samorządu?.

Zamierzeniem reform Gorbaczowa było uczynienie radzieckiego przemysłu bardziej efektywnym. W latach 1985-86 skupił się on na reformach polegających na wymianie ludzi na wyższych stanowiskach. W czasie pierwszych 10 miesięcy roku 1987 w swych przemówieniach i w książce ?Pierestrojka? nawoływał on do przeprowadzenia pilnych zmian.

W październiku zmienił ton na bardziej pojednawczy, po tym jak radykalni reformatorzy zostali zaatakowani przez Komitet Centralny. Zamiast o przyspieszaniu pierestrojki i głasnosti zaczął mówić o ?zagrożeniach zbyt szybkiego postępu?.

Robotnicy natomiast ? zamiast bronić Gorbaczowa czy stalinowców ? podjęli walkę. W 1988 r. kopalniach i innych miejscach w Polsce wybuchła fala strajków, dając klasie rządzącej przedsmak poziomu panującego na dole niezadowolenia.

Strajk górników

W lipcu 1989 r. strajki ogarnęły kopalnie rosyjskie. To przeraziło Gorbaczowa, który nazwał je ?najcięższą próbą, jaka spadła na nasz kraj w ciągu czterech lat restrukturyzacji?. Górnicy zastrajkowali potem w 1991 r., wzywając go do ustąpienia ze stanowiska.

W 1989 r. w Czechosłowacji trzy miliony pracowników wzięły udział w dwugodzinnym strajku generalnym, zaś pół miliona demonstrowało w stolicy. W Rumunii zbrojne powstanie obaliło dyktatora Nicolae Ceausescu. Odzew z jakim spotkały się strajki pokazał, jak bardzo krucha jest władza biurokracji.

Podejmowane przez Gorbaczowa próby reform okazały się niewystarczające. Jego niezdolność do znalezienia drogi wyjścia z kryzysu tworzyła nowe podziały. Po przeprowadzonej przez konserwatywnych biurokratów w sierpniu 1991 r. próbie zamachu stanu, która załamała się po trzech dniach, ostatecznie Związek Radziecki upadł, a Gorbaczow ustąpił ze stanowiska prezydenta 25 grudnia 1991 r.

Przejście do gospodarki rynkowej i prywatyzacja spowodowały kryzys społeczny i osłabiły państwo. Spadł produkt krajowy brutto i to zwykli ludzie zapłacili za zmiany cenę w postaci niewypłaconych pensji, bezrobocia i nędzy. Tymczasem stara klasa rządząca utrzymała władzę, pomimo wszystkich niepowodzeń jej od dawna rządzącej partii. W dalszym ciągu kontrolowała ona gospodarkę, społeczeństwo i politykę.

W 1990 r. Chris Harman, były redaktor tygodnika ?Socialist Worker?, pisał: ?Starzy ludzie na górze bredzili o zdradzie, a czasem nawet snuli fantazje o wydaniu policji rozkazu otwarcia ognia. Jednak podlegające im kluczowe struktury były już zarządzane przez ludzi, którzy co najmniej prywatnie akceptowali nowy zdrowy rozsądek kapitalizmu międzynarodowych korporacji.?

Dyrektorzy

Stosunki społeczne między szefami a pracownikami nie zmieniły się. Komunistyczni politycy stali się politykami ?demokratycznymi?. Dyrektorzy państwowych przedsiębiorstw przekształcili się w menedżerów lub właścicieli nowo sprywatyzowanych firm, dzięki czemu powstała warstwa oligarchów, zdolna do zagarnięcia miliardów.

W niektórych krajach ruchy opozycyjne i nuworysze kapitalizmu znaleźli swe miejsce w prywatnym sektorze bankowym i w mediach. Ogólnie jednak logika globalnego kapitalizmu została zaakceptowana.

Przez jakiś czas współpraca Rosji z Zachodem wydawała się możliwa. Państwo rosyjskie mogło być częścią tego samego systemu, nie podporządkowując się zarazem zachodnim rządom.

NATO

Jednakże narastająca rywalizacja, konkurencja gospodarcza i rozszerzenie NATO położyły kres tej wizji, w miarę jak USA wykorzystywały każdą okazję, by rozszerzyć swe wpływy i dominację wojskową.

Ostatecznie Gorbaczow nie był ani bohaterem, który zbawił Rosję, ani też zdrajcą socjalizmu. Do śmierci ZSRR doprowadził nacisk oddolny oraz nieuleczalne podziały w łonie biurokracji, spowodowane przez kryzys i częściowe reformy.

A zrodzony ze stalinizmu kapitalizm państwowy dowodzi tego, że jedynym doświadczeniem Rosji z prawdziwym socjalizmem były rewolucyjne lata po 1917 r.

Tłumaczył Jacek Szymański

Tags: Featured

Category: Gazeta - październik 2022, Gazeta - październik 2022 - cd.