Czy idee wystarczą, by zmienić świat?

. | 1 czerwca 2025

Czy idee wystarczą, by zmienić świat?

Marksizm twierdzi, że to siły materialne, a nie idee, napędzają historię, ale ważne jest, aby unikać prymitywnego, mechanicznego materializmu

Termin „idealista” jest często używany do opisania kogoś z zasadami. Może to być również krytyka tych, którzy mają radykalne marzenia, ale są one odrzucane jako nieosiągalne.

W filozofii termin „idealizm” zwykle oznacza stanowisko, że rzeczywistość nie istnieje niezależnie od umysłu. Nie istnieje nawet świat fizyczny, a jedynie nasze wyobrażenie o nim.

Karol Marks i Fryderyk Engels wyśmiewali ten idealizm. Napisali: „Pewien dziarski jegomość uroił sobie kiedyś, iż ludzie dlatego tylko toną w wodzie, że opętała ich myśl o ciężkości”.

Wielu ważnych myślicieli akceptowało różne wersje idealizmu. Uznawali oni istnienie świata fizycznego, ale postrzegali historię jako rozwój idei.

Niektórzy uważali, że postęp rozumu napędza zmiany społeczne. Jest to potencjalnie radykalna idea. Ale Marks i Engels musieli wydobyć ją z mistycznej powłoki, aby opracować własną teorię zmian – materializm historyczny.

Argumentowali, że „natura istnieje niezależnie od wszystkich filozofii”. Istnieje świat materialny – i istnieje on niezależnie od tego, co o nim myślimy. Ale ta materialna rzeczywistość zmienia się w czasie i zmienia się z powodu działań istot ludzkich.

Ludzie są częścią świata materialnego – muszą być w stanie żyć, jeść i pić, zanim będą mogli rozwijać idee i tworzyć historię. Cały rozwój ludzkości zależy od rozwoju sił wytwórczych – technologii, maszyn i siły roboczej wykorzystywanych do produkcji rzeczy, które zaspokajają nasze potrzeby.

Zbiorowy proces produkcji prowadzi do rozwoju przeciwstawnych klas. Zmiana jest produktem starcia między rzeczywistymi siłami materialnymi, między tymi, którzy chcą utrzymać stare systemy, a tymi, którzy chcą produkować w nowy sposób.

Społeczeństwo kapitalistyczne jest podzielone między klasę pracowniczą, która wytwarza bogactwo, a klasę rządzącą, która to bogactwo kontroluje.

Z przeciwstawnych sił społecznych wyłaniają się różne idee i argumenty, które dodają każdej z nich pewności siebie i pomagają zmobilizować do działania. Walka klas toczy się w miejscu pracy, a także w debacie politycznej i ideologicznej.

Dla Marksa i Engelsa: „Nie świadomość określa życie, lecz życie określa świadomość”.

Nie oznacza to, że jesteśmy całkowicie ukształtowani przez bezosobowe siły społeczne, nie jesteśmy też więźniami naszej biologii. Możemy zrozumieć społeczeństwo i działać na jego rzecz, aby wymusić zmiany, które pozwolą nam żyć w nowy sposób.

Niektórzy marksiści interpretowali materializm historyczny w sposób mechaniczny. Wierzyli, że klasa pracownicza będzie rosła w siłę, aż do momentu, w którym kapitalizm zostanie nieuchronnie obalony. Wszystko, co socjaliści musieli zrobić, to dać temu procesowi mały impuls, zdobywając głosy w wyborach parlamentarnych lub rekrutując pracowników do związków zawodowych.

Dziś biurokracja ruchu pracowniczego jest zaangażowana w tę samą próbę budowania swoich wpływów poprzez wygrywanie powolnych, stopniowych zmian.

Logika tego podejścia polega głównie na ochronie instytucji ruchu pracowniczego za wszelką cenę. Przywódcy związkowi sprzeciwiają się więc strajkom i konfrontacji z prawem, by chronić machinę związkową.

Te machiny związkowe działają również przeciwko tym, którzy podnoszą pryncypialne argumenty polityczne. Są oni potępiani za poruszanie powodujących podziały kwestii politycznych.

Zarówno mechaniczny materializm, jak i idealizm stale się odradzają.

Mechaniczny materializm wyrasta z interesów tych, którzy chcą, aby sprzeciw wobec kapitalizmu był ograniczony i łatwy do opanowania. Nowe wersje idealizmu są promowane przez naukowców i intelektualistów, którzy uważają, że ich błyskotliwe argumenty ukształtują społeczeństwo – bez konieczności podejmowania przez nich jakichkolwiek rzeczywistych działań organizacyjnych.

Ich argumenty mogą wydawać się atrakcyjne dla ludzi sfrustrowanych biernością klasy pracowniczej.

Idee mogą kształtować historię i faktycznie to robią – ale tylko wtedy, gdy istnieją materialne warunki do ich realizacji i gdy idee te są przyjmowane przez miliony.

Słusznie jest wierzyć, że lepszy świat jest możliwy. Ale możemy go wywalczyć tylko poprzez wspólne działanie.

Judy Cox
Tłumaczył Marek Uchan

Tags: Featured