50. rocznica inwazji na Czechosłowację – Czołgi przeciw nadziejom
Oto fragment książki Chrisa Harmana The Fire Last Time o wydarzeniach roku 1968 na świecie. Tu Harman najczęściej stosuje słowo ?Rosja? zamiast ZSRR, ponieważ w tak zwanym Związku Radzieckim dominowała Rosja. Co więcej ZSRR ? wbrew nazwie ? nie był socjalistyczny i od dekad nie było tam prawdziwych rad robotniczych. Harman też pisze skrótowo o rosyjskich siłach zbrojnych, tylko raz wspominając o żołnierzach państw sojuszniczych ? a było ich sporo. Sam polski kontyngent liczył ? według różnych źródeł ? od 18,5 do 25 tys. żołnierzy. Z historycznych powodów żołnierze niemieccy (z NRD) zostali od razu wycofani i pozostali w odwodzie.
W Czechosłowacji kierownictwo Dubčeka znalazło się pomiędzy młotem oddolnej presji na rzecz zmian i kowadłem nacisku ze strony Kremla na przywrócenie ?normalności?. Nie mogło ono zadowolić żadnej ze stron. W nocy 20 sierpnia żołnierze rosyjscy, wraz z czterema wypróbowanymi sojusznikami z Układu Warszawskiego (Polska, Węgry, Niemcy Wschodnie i Bułgaria), dokonali inwazji na Czechosłowację. W ciągu kilku godzin rosyjskie czołgi, wraz z setkami tysięcy żołnierzy, opanowały wszystkie główne lotniska, przejścia graniczne, miasta i miasteczka. Dubček, premier Černik oraz inni ministrowie zostali uprowadzeni do Moskwy jako więźniowie.
Rosyjscy żołnierze nie napotkali dużego oporu zbrojnego. Studenci i młodzi robotnicy organizowali demonstracje i blokady ulic. Atakowali słownie rosyjskich żołnierzy, pytając ich, po co przyjechali do Pragi. Udało im się nawet podpalić kilka czołgów ? zginęło od 50 do 100 demonstrantów. Jednak nie wydarzyło się nic co byłoby porównywalne z Budapesztem w 1956 r., gdzie zginęło 20 tys. ludzi. Zamiast tego siły okupacyjne spotkały się z masową, pokojową odmową współpracy, koordynowaną przez część czechosłowackiej machiny państwowej.
Rosjanie nie przygotowali inwazji pod względem politycznym i nie utworzyli zawczasu siatki czechosłowackich kolaborantów na której mogliby się oprzeć. Zwolennicy Dubčeka byli w stanie zwoływać posiedzenia parlamentu, jak również nad- zwyczajny zjazd partii komunistycznej, na których potępiano inwazję. Te potępienia oraz informacje o aktach oporu były rozpowszechniane przez stacje radiowe i telewizyjne. Prasy drukarskie również powielały masowo akty potępienia.
Ruch oporu tworzyły heroiczne wysiłki setek tysięcy ludzi, lecz jego kierownictwo spoczywało w rękach biurokratów, którzy brali udział w rządzeniu Czechosłowacją w poprzednich dwóch dekadach. W ich oczach ruch ten był argumentem przetargowym, który umożliwi im zawarcie układu z Kremlem, a nie początkiem rewolucyjnej opozycji. Targu dobito sześć dni po rozpoczęciu inwazji: Dubček powrócił do Pragi jako wolny człowiek i wciąż jako przywódca partii i ogłosił, że zgodził się z Rosjanami co do ?normalizacji? warunków panujących w kraju.
?Normalizacja? miała oznaczać stopniowe przywrócenie cenzury; czystkę wśród pracowników telewizji, którzy kontynuowali nadawanie w czasie inwazji; dymisje przywódców partyjnych, którzy najwięcej zdziałali przeciwko starej gwardii [byłego prezydenta i lidera Partii] Novotnego; przywrócenie rosyjskiej kontroli nad łańcuchami dowodzenia w siłach zbrojnych i w policji. Dubček nadzorował cały ten proces ? dopóki ci, którzy mieli wsparcie Rosji, nie poczuli się wystarczająco mocni by, go usunąć i doprowadzić wreszcie cały okres ?demokratyzacji? do kresu w kwietniu 1969 r.
Nie wszystko jednak przebiegało dla Rosjan gładko. W masach narastało niezadowolenie ze sposobu, w jaki przywódcy wycofywali się ze złożonych wcześniej obietnic reform. W listopadzie, jak wspomina studencki lider Pavel Tomalek: ?W całym kraju panowało uczucie obrzydzenia. To było trzy miesiące od inwazji. Starzy, popularni przywódcy wciąż byli ci sami, lecz zaufanie, jakie ludzie w nich pokładali, ta ślepa, niezadająca pytań ufność do nich jako osób zaczęła się ulatniać. Porozumienie moskiewskie, czy też ?tymczasowe? stacjonowanie obcych wojsk stwarzało pierwsze wątpliwości. I wtedy wolność prasy została jeszcze bardziej ograniczona. Najpopularniejsze tygodniki ? ?Reporter? i ?Polityka? – zostały zamknięte w listopadzie. Utrudniono też podróże za granicę. Przywódcy szli na kolejne kompromisy i nie było za bardzo jasne do czego zostali zmuszeni, a co robili z własnej woli.?
?Radykalna frakcja? wśród praskich studentów, czyli ludzie, którzy agitowali przeciwko reżimowi na długo przed styczniowymi zmianami, i którzy w różnym stopniu sympatyzowali z zachodnią ?nową lewicą?, zaczęli się zastanawiać jak zareagować na tę sytuację. Rozmawiano o demonstracji studenckiej lub strajku okupacyjnym. Liderzy studenccy zostali wezwani na spotkanie z Dubčekiem, Černikiem i prezydentem Svobodą, którzy ostrzegli ich, że podjęcie jakiejkolwiek akcji będzie głupotą. Zaraz potem, 15 listopada, studenci uniwersytetu w Ołomuńcu rozpoczęli strajk okupacyjny, a następnego dnia w ich ślady poszła szkoła rolnicza w Pradze. Wszędzie zaczął się ferment ? mniejsze miasta i miasteczka czekały na inicjatywę Pragi, by zacząć generalny strajk okupacyjny. Przez trzy dni uczelnie w całym kraju były okupowane.
Działania studentów spotkały się z nadspodziewanie dobrą odpowiedzią wielkiej rzeszy pracowników. Na spotkaniach fabrycznych uchwalano rezolucje z wyrazami poparcia. W niektórych miejscach pracy organizowano symboliczne pięcio- lub trzydziesto- minutowe przerwy w pracy, w innych zaś na znak solidarności uruchamiano syreny zakładowe. Według Tomalka, ?studenci przychodzili do fabryk, a robotnicy do okupowanych uczelni ? dyskusjom nie było końca?. Kolejarze zagrozili, że ?żaden pociąg nie wyruszy z dworca praskiego?, jeśli rząd podejmie działania przeciw studentom.
Strajki okupacyjne trwały tylko trzy dni. Studenci popchnęli kraj ku krawędzi poważnego kryzysu politycznego. Posunięcie się o krok dalej oznaczałoby czołowe starcie z potęgą państwa oraz stojącymi za nią okupacyjnymi wojskami rosyjskimi; przejście od nacisku na reformy w kierunku rewolucji. Masy studenckie nie były gotowe na taki konflikt. Będący w mniejszości radykałowie ?sami nie mieli jasności, w którym kierunku chcieli podążać. Niektórzy namawiali do przedłużenia strajku o jeden dzień, wielokrotnie powoływano się na doświadczenia francuskie? (Tomalek). W końcu jednak akcja została odwołana.
W następnych tygodniach pogłębiły się kontakty pomiędzy studentami a robotnikami. Świeżo zreformowany związek zawodowy metalowców przegło- sował ustanowienie oficjalnego sojuszu ze studentami. Przywódcy studenccy opowiadali: ?Codziennie przemawialiśmy na wiecach fabrycznych, w których uczestniczyło do tysiąca robotników? (Lubos Holaček). ?W wielu przypadkach studenci pomagali organizować spotkania przedstawicieli robotników z różnych fabryk. (?) Oddolnie wyłaniała się nieformalna, spontaniczna sieć świadomych robotników, sieć która była w stanie ominąć związkową biurokrację i wywierać na nią presję? (Jan Kavan).
W następnych miesiącach opozycja wobec ?normalizacji? wybuchła na ulicach trzy razy: w styczniu 1969 r., gdy 800 tys. ludzi demonstrowało w Pradze ku czci czeskiego studenta, Jana Palacha, który dokonał samospalenia w proteście przeciwko porzuceniu reform; w marcu, kiedy w dużych miastach wybuchły wielkie zamieszki po tym, jak reprezentacja Czechosłowacji pokonała Rosję w hokeju na lodzie; oraz w sierpniu, w pierwszą rocznicę rosyjskiej inwazji.
Protesty nie powstrzymały ponownego ustanowienia monolitycznej kontroli biurokratycznej ? tego mogła dokonać tylko akcja rewolucyjna. Zdołały one jednak ponieść wielu ludziom na całym świecie przesłanie o tym, że socjalizm ?świata socjalistycznego? jest tak samo oszukańczy, jak wolność ?wolnego świata?. Sierpień 1968 przeszedł do historii jako ten miesiąc, w którym przywódcy Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego pokazali, iż nie zamierzają tolerować eksperymentów z ?komunizmem z ludzką twarzą?, zaś liderzy Partii Demokratycznej w USA pokazali, że nie zamierzają tolerować eksperymentów z demokracją [w sierpniu 1968 r. władze partii w Chicago nasłały policję na demonstrantów i delegatów partyjnych. Nawet znani dziennikarze zostali brutalnie zaatakowani].
To była lekcja, której nawet zachodnie partie komunistyczne nie mogły całkowicie zignorować. Przywódcy, którzy wiwatowali, gdy czołgi wjechały do Budapesztu w 1956 r., tym razem publikowali protesty przeciwko inwazji na Czechosłowację. Ich motywy zawsze były bardzo wątpliwe. Pragnęli oni uciec z tonącego okrętu ?światowego ruchu komunistycznego? i cieszyć się miłą przyszłością na szacownym polu polityki parlamentarnej. Ich działania wskazywały, że stare stalinowskie pryncypia traciły swoją moc. To było ważne, gdyż pomogło skłonić nowych, młodych aktywistów z całego świata, którzy zyskali świadomość polityczną dzięki wydarzeniom roku 1968, by zwrócili się gdzie indziej w poszukiwaniu rewolucyjnej inspiracji.
Tłumaczył Jacek Szymański
Category: Gazeta - lipiec-sierpień 2018, Gazeta - lipiec-sierpień 2018 - cd.